Attentiesteen De Swartesteegh Leusden-C

Deze attentiesteen ligt aan de Zwarteweg 2 in Leusden-Centrum.

De Swartesteegh 1667-1958

In 1667 wordt de Swarte Steegh al vermeld als herberg en in 1698 wordt gesproken over de ‘gerechtsbanck aan den Swarte Steegh’.  Vanwege de functie als Rechthuis had de boerderij een beeld van Vrouwe Justitia in de schouw van de schoutenkamer. De hofstede De Swartesteegh maakte in 1958 plaats voor een bankgebouw van de Boerenleenbank en was de eerste boerderij die geslecht werd voor de expansiedrift van Leusden. Bij de hoeve annex herberg, tapperij en Rechthuis hield de postkoets van Amsterdam naar Arnhem halt. In de gelagkamer stond een borstbeeld van Bacchus, de god van de wijn, op de schouw. De schoutenkamer deed vanaf de zeventiende eeuw tot de Franse Tijd dienst als Rechthuis voor Hamersveld, Asschat, Snorrenhoef en Donkelaar. Daar zetelde de notaris en vond rechtspraak plaats voor kleine vergrijpen. Daarna werd deze als raadzaal gebruikt tot in 1880 het gemeentehuis gereed kwam.

Zwarteweg in 2015
Situatie van 2015 – Foto: José Huurdeman

Na de sloop van boerderij De Swartesteegh verrees er een bankgebouw waarin nu Villa Blanca van Stichting Kinderopvang is gehuisvest, maar in het vlakbij gelegen etablissement (van zowel café als snackbar) is de naam De Swartesteegh blijven voortbestaan.

De Swartesteegh

In 1667 werd de herberg genoemd als die van Geurt Simonsz, een naam die op oude kaarten nog staat vermeld. Rond 1800 was Arie Wassing de herbergier en voor hem de gezusters Voskuijlen. Wassing was erfgenaam van deze gezusters. In 1834 werd ‘de boerderij, annex herberg, uitspanderij en Gerechtshuis De Swarte Steegh’ door de erven van Arie Jansen Wassing verkocht aan notaris Johannes Theodorus (Jan) van den Hengel. Notaris Jan van den Hengel woonde naast de Swartesteegh en kocht de hoeve uiteindelijk op zeventigjarige jarige leeftijd. Aanvankelijk was hij boer en smid. Aan het begin van de Franse tijd in 1795 heeft hij zich opgeworpen als gemeentesecretaris en is van daaruit het notariaat in gegaan. Hij was ook grondspeculant en werd een vermogend man. De Swartesteegh was een bijzondere hoeve. Boven de voordeur troonde een mooie levensboom.

Swartesteegh levensboom

De voordeur met een mooie levensboom
Foto: Cor v.d. Hengel, archief Historische Kring Leusden

De bezoeker trad binnen in een brede gang. Links gaf een deur toegang tot de gelagkamer met een enorme schouw met daaronder een potkachel. De schouw was versierd met klimopranken en het borstbeeld van Bacchus was het pronkstuk. Aan de overkant van deze kamer bevond zich de schoutenkamer. Het beeld van Vrouwe Justitia voerde hier de boventoon. Vrouwe Justitia is van oorsprong een Romeinse godin, zij staat symbool voor de rechtspraak. De weegschaal stelt de afweging voor van de bewijzen en getuigenissen die in het voor-of nadeeel van de verdachte spreken. De blinddoek geeft aan dat zij recht spreekt zonder aanziens des persoons. Het zwaard staat voor het vonnis dat moet worden uitgesproken. Vrouwe Justitia in De Swarteweegh opende zelfs met de punt van haar zwaard het wetboek. Achter haar verborg zich een hulpeloos kind wat aangaf dat zij waakte over het recht van de zwakkere.

Swartesteegh vrouwe justitia

Schouw met beeld van vrouwe Justitia dat de raadskamer van de Swartesteegh sierde
Foto: Cor v.d. Hengel, archief Historische Kring Leusden

Tot de Franse Tijd heeft in deze schoutenkamer rechtspraak plaatsgevonden. Hier werden alleen kleine vergrijpen berecht. Halsmisdaden waarbij de verdachte tot onthoofding of ophanging kon worden veroordeeld (vandaar de naam halsmisdaad) zoals moord en doodslag werden door de Maarschalk van Eemland op De Hof in Amersfoort berecht. De kleine rechtspraak betrof ontucht, vechtpartijen en burenruzies. In deze kamer kwamen ook de buurmeesters van verschillende gerechten bijeen en de notaris zetelde er voor het opstellen en overdragen van akten, transportoverdrachten van onroerend goed, hypotheken en cessies.
Swartesteegh met leilinden

Boerderij De Swartesteegh – archief Historische Kring Leusden

Vanaf 1813 toen Nederland een koninkrijk werd, kwamen de middeleeuwse bestuursfuncties te vervallen en veranderde de functie van de schoutenkamer. In plaats van schout en buurmeesters vergaderden er sinds die tijd de burgemeester met de gemeenteraad in de schoutenkamer. Zo fungeerde deze boerderij tot 1880 als Leusdens eerste gemeentehuis. Gradus van den Hengel, achterkleinzoon van koper Jan van den Hengel zette de boerderij in 1955 te koop wat in 1958 tot de sloop zou leiden.

    Bronnen:
  • Goos van Leeuwen : Wandelen door de geschiedenis van Leusden (2004)
  • Drs. C.G. van den Hengel: Op weg naar honderd jaar Rabobank Leusden. (1994)
  • Drs. C.G. van den Hengel: Transcriptie van de Protocollen van Leusden
  • Jan Verduin: In ’t Voorbijgaan (1989)
  • Wout van Kooij: Afbeelding op de attentiesteen van de Swartesteegh