De kerk in Oud-Leusden, voor de sloop getekend door Jordanus Hoorn in 1784. © Archief Ronald Polak
De kerkweg in Oud-Leusden
Van heinde en verre trokken gelovigen naar een verdwenen kerkje in Oud-Leusden. Van de opvolger daarvan resteert alleen de toren. Nu komen bezoekers vooral voor hotel Zuiver, er vlak naast. Hotel-restaurant Zuiver is blij met zijn locatie. Het pand dateert van 1825 en ligt op de grond waar in de zevende eeuw na Christus al een grote nederzetting ontstond. Het ‘torentje van Oud-Leusden’ staat er pal naast. Het ‘hotel met stalhouderij’ werd later een Albert’s Corner en daarna Hotel Oud-Leusden. Het hotel heet nu Zuiver.
Deze tekst is overgenomen uit het artikel in het Algemeen Dagblad van 4 augustus 2021. De volledige informatie is te lezen op AD/Amersfoort.
Geschiedenis
De geschiedenis van Leusden (Leusden vierde in 1977 het 1200-jarig bestaan) is wat onoverzichtelijk en gelukkig heet de locatie van het oude Leusden tegenwoordig simpelweg Oud-Leusden. Dit buurtschap is in het zuiden van Amersfoort gesitueerd. Je vindt er nog de begraafplaatsen Oud-Leusden en Rusthof, evenals een kerktorentje uit ongeveer 1300. De bijbehorende kerk werd in 1827 gesloopt.
‘Domein‘
Het beginpunt van deze 1200 jaar is een oorkonde uit 8 juni 777. Karel de Grote schonk daarmee de ‘Villa Lisiduna’ aan de toenmalige Sint Maartenskerk te Utrecht in de persoon van een priester: Heer Alberic. Geestelijke leiders waren destijds ook grootgrondbezitters. De term ‘villa’ werd gebruikt in de Latijnse betekenis van ‘domein’.
In datzelfde jaar werden de grenzen van het bisdom Utrecht definitief vastgesteld en zette Karel de Grote vaart achter het kerstenen van zijn onderdanen. Hij had dus besloten dat de ‘villa’ hiertoe bij dit bisdom in goede handen was. Zo’n besluit was makkelijk genomen. Karel was namelijk de koning der Franken, een imperium dat een groot deel van West-Europa omvatte. Met zo iemand kon je beter geen ruzie maken.
De tekst uit 777 werd vertaald in het huidige Nederlands door historicus Ronald Polak, die zich al ruim veertig jaar intensief bezighoudt met de geschiedenis van Lisiduna en Leusden. Hij is een van de samenstellers van de informatieve ‘Canon van Leusden’, te vinden op www.canonvannederland.nl/nl/utrecht/regio-eemland/leusden.
Horigen
Villa Lisiduna omvatte volgens de oorkonde ‘gronden, hoeven, woningen, onvrijen, bossen, ploeglanden, hooilanden, graslanden, wateren en waterlopen, roerende en onroerende goederen’. Let op de term ‘onvrijen’: dat waren horigen, ofwel landarbeiders die niets te zeggen hadden. Ook die kreeg het bisdom cadeau.
‘Villa Lisiduna’ was méér dan een landgoed; het ging van de Gelderse Vallei tot wat nu het IJsselmeer is. Daarmee was het groter dan het huidige verspreidingsgebied van AD Amersfoortse Courant. Ergens in Oud Leusden bevond zich een ‘versterkte boerderij’ waar de Utrechtse heren geld en goederen inden. Polak vermoedt dat deze zich bevond op de plek van de huidige boerderij Vlooswijk.
Mensen tot uit de wijde omgeving gingen hier ter kerke. Ze bezochten daartoe een verdwenen kapelletje: een voorganger van de kerk waarvan alleen de toren is overgebleven. Het was volgens Polak waarschijnlijk een houten kerkje op dezelfde locatie. Vlak daarbij werd immers – bij de aanleg van de snelweg – een grafveld uit een eeuw vóór Karel de Grote aangetroffen.
Pas rond 1200, toen Amersfoort een beetje vorm begon te krijgen, kreeg de kapel van de heren van Amersfoort de status van parochiekerk. Dat was de kleine, eerste versie van de Joriskerk.
Maar vóór die tijd trokken de eerste christenen uit de regio naar Leusden. De weg naar de kerk heette als vanzelfsprekend de Kerkweg. Deze weg bestaat nog steeds en gaat vanaf Oud-Leusden kilometers lang door Den Treek, bijna in één rechte lijn.
Vruchtbare grond
Vanaf de 13de eeuw verhuisden de boeren naar het oosten, omdat daar meer vruchtbare grond was te vinden. Zo ontstond heel geleidelijk de huidige dorpskern van Leusden, aan de zuidoostkant van Amersfoort. In 1828 en 1841 werden hier nieuwe kerken in gebruik genomen: respectievelijk de Nederlands-hervormde Dorpskerk en de katholieke Sint Jozefkerk. Ze bevinden zich tegenwoordig in het centrum van Leusden en in Leusden-Zuid.
Maar pas na de Tweede Wereldoorlog ontstond de gemeente Leusden zoals we die nu kennen. Een forensengemeente met 30 duizend inwoners die echter net zo’n groot oppervlak beslaat als Amersfoort, waar vijf keer zoveel mensen wonen: ruim 60 vierkante kilometer. Leusden is dan ook een aaneenrijging van bossen, boerderijen, buurtschappen en dorpen waaronder Achterveld, Stoutenburg, Leusbroek, Hamersveld en Bavoort.