Het Landgoed Stoutenburg is een landgoed en (voormalig) kasteel te Stoutenburg, nu onderdeel van de gemeente Leusden, in de Nederlandse provincie Utrecht.
Het huidige kasteel staat aan de Stoutenburgerlaan in Leusden. Dit is echter niet gebouwd op de oude kasteelplaats, die was een kilometer noordelijker aan de andere kant van de Barneveldse beek. Waar de Stoutenburgerlaan een bocht maakt, bevindt zich nog een halfrond grachtfragment.
Ooit vormde dit een onderdeel van de omgrachting van het oude bisschoppelijk kasteel Stoutenburg.
In 1259 bouwde Walter van Amersfoort een kasteel dat in de 16e eeuw gesloopt werd. In de 17e eeuw liet de familie De Bije op de plaats van het oude kasteel een nieuw landhuis bouwen.
In 1833 werd het goed eigendom van de familie Luden. Johannes Luden liet tussen 1862 en 1864 een neogotisch “paleis” bouwen dat zijn dochter al na enkele jaren weer sloopte. Zij liet in 1888 op een andere plaats op het landgoed het landhuis bouwen dat nog steeds bestaat.
Deze bijzondere plek kent dus een rijke geschiedenis, die hieronder uiteen gezet wordt.
Landgoed Stoutenburg bij Leusden bezit een lange historie. De geschiedenis van het landgoed begint bij een bisschoppelijk kasteel uit de 13de eeuw dat mogelijk is voortgekomen uit een nog oudere woontoren (=donjon) uit de 11de eeuw. In 1259 is het kasteel in aanbouw. Op 12 juni 1259, de dag dat Amersfoort stadsrechten kreeg van bisschop Hendrik I van Vianden, vestigde Walter (of Wouter), de heer van Amersfoort en schout van Eemland, zich op Stoutenburg. In ruil voor de beschikking over dit kasteel verleende de toenmalige bisschop van Utrecht stadsrechten aan Amersfoort. De bisschop gebruikte het kasteel om krijgsknechten te legeren.
De familie Van Amersfoort woonde oorspronkelijk op of bij de bisschoppelijke hof in Amersfoort en was erfelijk in het bezit van de voogdij over de bisschoppelijke domeingoederen in noordelijk Eemland en het schoutambt van Amersfoort. Het door Walter van Amersfoort gebouwde huis werd aangeduid met de naam Stuthenborch of Stoutenborch, wat “trotse burcht” betekent. De bouw van het kasteel en de stadsrechtverlening aan Amersfoort hangen nauw met elkaar samen. Wouter verloor hierbij zijn machtige positie als bisschoppelijk voogd in Amersfoort, maar verkreeg een nieuw steunpunt in Stoutenburg. Doordat Wouter zich buiten Amersfoort vestigde, werd de stad in wording aan zijn directe invloed onttrokken en kon zij juridisch zelfstandig worden.
De machtige positie die de Van Amersfoorts in het Eemland innamen, brokkelde vanaf het eind van de 13e eeuw af. Zo was de opvolger van Wouter, Everard van Amersfoort, uit geldnood gedwongen om delen van het familiebezit te verkopen. Door verkoop kwam Stoutenburg op 3 juni 1315 voor 50% in de handen van bisschop Guy (of Gwijde) van Avesnes en op 24 november 1316 werd ook de andere 50% verkocht. De bisschop liet het kasteel in 1317 verbouwen en bestemde het tot ambtswoning voor de schout van Eemland. Het kasteel Stoutenburg maakte deel uit van een verdedigingsstelsel van de Utrechtse bisschoppen langs de grens van Utrecht tegen de Geldersen, waartoe ook de kastelen ter Eem, Ter Horst en Vreeland behoorden.
Gedurende enige tijd fungeerde Stoutenburg als belangrijk bestuurscentrum, maar al spoedig gaven de opeenvolgende bisschoppen het kasteel vanwege geldgebrek in pand uit. Op het eind van de 14e eeuw nam het kasteel Stoutenburg steeds meer in belang af. Zijn strategische functie als landsheerlijke versterking werd overgenomen door het noordelijker, aan de Eem gelegen kasteel Ter Eem. Als gevolg hiervan werd het schoutambt van Amersfoort en Eemland, dat waarschijnlijk rond 1355 was omgezet in het maarschalksambt van Eemland, in 1383 van het kasteleinschap van Stoutenburg gescheiden. In elk geval werd vanaf 1393 het kasteleinschap verbonden aan Ter Eem. Verpandingen waren vanaf het eind van de 14e eeuw niet meer aan de orde.
Vanaf 1457 werd het kasteel tot pachtgoed gedegradeerd en had het zijn militaire betekenis nagenoeg verloren. “In 1495 werd het kasteel Stoutenburg ingenomen door plunderende Gelderse soldaten die het huis en de bijgebouwen in brand staken en de aanwezige voorraden, huisraad en vee meenamen. “Onbekend is of het kasteel deze verwoesting te boven is gekomen en nog is hersteld.
Na 1528, toen de bisschop de wereldlijke macht van het Sticht Utrecht overdroeg aan Karel V, kwam Stoutenburg onder beheer van de rentmeestergeneraal der Domeinen. In 1540 werd besloten het kasteel af te breken. De definitieve sloop volgde in 1542 en 1543, waarna de stenen van het gebouw werden hergebruikt voor de bouw van de dwangburcht Vredenburg te Utrecht.
In de zestiende eeuw is het kasteel in handen van de familie Borre, één van de families die van de stichter (familie van Amersfoort) afstamden. Deze familie vertrok op het einde van die eeuw naar de Zuidelijke Nederlanden. Een nieuwe ontwikkeling maakte Stoutenburg vanaf het eind van de 16e eeuw door. In 1594 kocht Johan van Oldenbarnevelt de heerlijkheid Stoutenburg van de Utrechtse muntmeester Henrick van Dompselaer. Hij wordt Heer van Stoutenburg.
Oldebarnevelt is geboren op 14 september 1547 te Amersfoort. Zijn vader was Gerard van Oldebarnevelt, zijn moeder Deliana van Weede van Stoutenburg, door wie hij nog nauwer met Stoutenburg verbonden was. Van moederszijde erfde Johan van Oldebarnevelt het huis Weede en maakte vervolgens ook aanspraak op Stoutenburg, omdat dit volgens hem bij de familie-bezittingen hoorde. Van Oldebarnevelt woonde echter nooit op het kasteel en toen hij in 1619 (71 jaar oud) werd onthoofd, werd Stoutenburg verbeurd verklaard. Ter nagedachtenis aan Oldenbarnevelt werden in het oostelijk deel van het landgoed twee eiken geplant, die er nog steeds staan.
Het kasteel werd, zoals al hierboven gemeld wordt, in de jaren 1542 en 1543 gesloopt. Uit het begin van de 17e eeuw is een register van “Ridderwooninge ende Edelhoffsteden” bewaard gebleven, waarin ook Stoutenburg is vermeld. In dit register was bovendien vermeld dat het kasteel verwoest was en dat het eigendom was van Johan van Oldenbarnevelt. Door deze vermelding vermoeden we dat Johan geen nieuw huis heeft gebouwd.
In 1637 werd de heerlijkheid gekocht door de katholieke familie De Bije. Na de sloop van het oude kasteel was het oorspronkelijke kasteelterrein waarschijnlijk intact gebleven. Op dit omgrachte eiland verrees in de 17e eeuw een landhuis, dat ook de naam Stoutenburg kreeg. Dit huis was omgeven door tuinen die in 1669 door Huygens werden beschreven. Voor het huis lag een plein met aan weerszijden bijgebouwen. Het geheel werd omsloten door een ovale buitengracht. De toegang tot het kasteel was via de Stoutenburgerlaan. Het huis werd in de loop van de tijd nog vergroot.
Vermoedelijk is rond 1800 een Engelse landschapstuin aangelegd. Deze Engelse tuin staat al aangegeven op de kadastrale kaart van 1832 en de vorm van de tuin wijst op een vroege landschapsstijl, want in later tijden werd het huis geïntegreerd in de totale aanleg, en dat was hier niet het geval. In de eerste helft van de 18e eeuw bleef het in bezit van de familie De Bije, die zich in de Zuidelijke Nederlanden had gevestigd. In 1754 werd Jan François van Lilaar met Stoutenburg beleend. De familie van Lilaar was evenals de families Van Oldebarnevelt en Borre een van de families die van de oorspronkelijke eigenaars afstamden. In 1793 erft de dochter van Jan Francois, Lucia Theresia van Lilaar het kasteel van haar vader. Zij gebruikte het kasteel als zomerverblijf. In de winter woonde ze in de muurhuizen in Amersfoort. Na haar dood in 1819 gaat het kasteel Stoutenburg naar haar zwager baron Joseph van Heilmann, een gepensioneerde Kolonel-commandant.
Uit 1730 is een tekening bewaard gebleven van Cornelis Pronk. Hierop zien we een eenvoudig vierkante symmetrisch landhuis van één woonlaag; voorzien was van een schilddak en gelegen op een omgrachte heuvel. Deze omgrachting, die een ovale vorm had, komen we nog tegen op een militaire kaart uit ca 1790 en op de kadastrale minuut van 1832.
Aan weerszijden van de bijgebouwen en voor het huis, lag een rond plein en in de tuin bevond zich een uitgebreid lanenstelsel, waarvan de Stoutenburgerlaan een onderdeel vormde. Als we het kadastrale minuutplan van 1832 aandachtig bekijken, dan moet het huis tussen 1730 en 1838 vergroot of vervangen zijn door een breder landhuis met op de hoeken torentjes
In de Franse Tijd vervallen de feodale rechten van de Staten op Stoutenburg. Stoutenburg kan nu vrij en onbeperkt particulier bezit worden. Van 1821 tot 1833 is Hendrik Oyens de eigenaar van Stoutenburg. Oyens was een Amsterdamse makelaar in effecten.
In 1833 werd de Amsterdamse bankier Anthony Luden eigenaar van Stoutenburg. Het achttiende-eeuwse vierkanten huis staat er dan nog en uitgestrekte bossen en vele pachtboerderijen behoren dan tot de bezittingen. Zijn zoon Johannes liet tussen 1862 en 1864 naar ontwerp van architect H.J. van den Brink op de plaats van de voorburcht een geheel nieuw, neogotisch huis bouwen, met paleisachtige allure. Dit ontwerp kwam voort uit een prijsvraag uitgeschreven door mr. Johannes Luden, waaruit het ontwerp gekozen werd uit 20 inzendingen. In 1864 was het nieuwe kasteel klaar, opgetrokken in 16e-eeuwse stijl, aangepast aan de moderne eisen van de tijd.
Bij het huis hoorde toentertijd een ongeveer 750 ha groot landgoed, dat in de loop van de 20e eeuw geheel zou worden versnipperd. In 1874 overleed Johannes Luden. Zijn echtgenote, mevrouw Luden-Dolff werd eigenaar van het landgoed, maar haar dochter Maria Suzanna regelde haar zaken. Al heel snel liet ze het pas gebouwde huis weer met de grond gelijk maken. Zij liet op een andere plaats op het landgoed, 1000 meter westelijker aan de andere kant van de Barneveldse Beek, in 1888 een nieuw landhuis bouwen, dat nog steeds bestaat.
Destijds zag het er alleen heel anders uit. Het had onder andere een grote toren. Maria Suzanna en haar man, professor Jean Henri Soulier, lid van de Italiaanse kamer van afgevaardigden, gebruikten het huis als zomerverblijf. ’s Winters woonden ze in Italië. Een leuk feit: in 1891 bezoekt Kroonprins Victor Emmanuel van Italië, de latere koning Victor Emmanuel III (afgetreden in 1946), Stoutenburg, waar toen de Italiaanse politicus Soulier huisheer was.
In de 20e eeuw is het huis nog verhoogd met een verdieping, waardoor de torentjes zijn verdwenen.
Toen Mevrouw Luden-Dolff in 1917 overleed liet ze haar hele bezit na aan Maria Suzanna. In de periode daarna werd het landgoed geheel versnipperd. In 1918 werden al enkele boerderijen verkocht en in 1920 landgoed verkocht aan Herman van Stockum. Deze ritmeester der huzaren Herman C.J.C. van Stockum kocht het kasteel en koetshuis. De rest werd verspreid over verschillende kopers. Grote delen van het park, zoals de gehele overtuin, werden landbouwgrond. Op het noordoostelijke, oude kasteelterrein werd een moderne villa gebouwd.
Nabij kasteel Stoutenburg werd tijdens de mobilisatie van 1939 – 1940 de Voorpost Stoutenburg ingericht. Deze voorpost maakte deel uit van de Grebbelinie. De militairen verbleven in boerderijen in de buurt en ook in kasteel Stoutenburg. Tijdens de meidagen van 1940 werd hier stevig gevochten tegen de Duitsers die uit de richting Barneveld kwamen.
In 1940 kocht de Johannes-stichting het huis, het koetshuis en de 12 hectaren grond. De bedoeling was, een eventuele uitwijkplaats voor de stichting te hebben, wanneer de Duitsers hun gebouwen zouden bezetten. De heer van Nieuwenhuizen, bestuurslid van de Johannes-stichting betrekt Stoutenburg in 1943. In de laatste oorlogsjaren heeft hij hier ongeveer vijftig onderduikers geherbergd.
In 1945 bevinden zich Duitsers op het kasteelterrein die op 24 april door de Canadezen verjaagd worden, waarbij het bos en het huis schade leiden. Een week tevoren hadden de Duitsers de toren van het kasteel opgeblazen om te voorkomen dat deze een goede uitkijkpost voor de vijand zou zijn.
In 1948 kochten de Franciscanen het door de oorlog ernstig beschadigde 19e eeuwse huis. Het landgoed was toen nog maar 12 ha. groot. Het huis werd (helaas niet in de oude luister) hersteld, en kreeg een extra verdieping. Het ging dienst doen als ontmoetingsruimte voor de orde. Er wordt ook een kapel bijgebouwd. Op 9 maart 1952 wordt het kasteel, hoewel nog niet gereed, als klooster in gebruik genomen.
In 1956 werd de Stoutenburgerlaan verlegd, zodanig dat deze thans over het oude kasteelterrein loopt en over de oorspronkelijke plaats van het kasteel en het eerste landhuis. Wel is er nog een halfrond grachtfragment zichtbaar. Vanaf 1991 werkt het Franciscaans Milieuproject in en om het huidige kasteel Stoutenburg.
In 1997 werd de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland eigenaar van kasteel Stoutenburg.
In 2000 heeft de Stichting Het Utrechts Landschap het landgoed in eigendom. Zij is actief bezig om het landgoed te vergroten, om daarmee een waardevol gebied met cultuurhistorische- en natuurwaarden in dit deel van de Gelderse Vallei voor toekomstige generaties te behouden. Het Franciscaans Milieuproject blijft “bewoner” van het huis.
In 2017 verlaat de Milieugroep Stoutenburg kasteel Stoutenburg. Daarmee komt een einde aan 27 jaar leven in de geest van Franciscus van Assisi in het monumentale gebouw.
Kasteel Stoutenburg is in 2019 gekocht door de particuliere zorgaanbieder Wonen bij September en krijgt daarmee een nieuwe bestemming. Het monumentale herenhuis uit 1888 aan de Stoutenburgerlaan is ingrijpend verbouwd en getransformeerd tot een particulier woonhuis voor 24 ouderen met dementie. Veel historische elementen zijn behouden gebleven, zoals de marmeren zuil in de hal, de haard met daarboven het wapen van Stoutenburg en de toegangsdeur met houtsnijwerk, smeedwerk en glas-in-loodramen. De kapel van de Minderbroeders Franciscanen die het gebouw tussen 1948 en 1990 gebruikten als klooster is echter verdwenen.
Jaar – Overzicht bewoners/eigenaren kasteel Stoutenburg
1259 – >1271 Wouter/Walter van Amersfoort –
Everard (I) van Amersfoort
1315 50%: Everard (II) van Amersfoort
50%: Bisschop Gwijde van Henegouwen
1316 – 1325 Bisschop Gwijde van Henegouwen –
Bisschop Frederik van Sierck
1325 – 1340 Arnoud van IJsselstein
1340 – 1346 Jan van Arkel
1346 – 1349 Hendrik van Vianen
1349 – 1352 Jan van Culemborg, heer van Woudenberg,
familie Van Steenre
1528 – Karel V
xxx? – 1594 muntmeester Henrick van Dompselaer
1594 – 1619 Johan van Oldenbarnevelt
xxx? – 1637 Theophilus van Cats
1637 – 1751 familie De Bije
1751 – 1754 Cornelis en Henrik Pannekoek
1754 – 1793 Jan François Van Lilaar
1793 – 1819 Petrus Leonardus Heilmann en Lucia Theresia van Lilaar
1819 – 1821 Joseph baron Van Heilmann
1821 – 1833 Hendrik Oyens
1833 – 1861 Anthony Luden
1861 – 1874 Johannes Luden
1874 – 1920 Maria Suzanna Luden en Jean Henri Soulier
1918 – 1940 Herman C.J.C. van Stockum
1940 – 1948 Johannes-stichting
1948 – 1991 Minderbroeder Franciscaner Orde
1991 – 1997 Franciscaans Milieuproject (Milieuklooster, huur)
1997 – 2000 Natuurmonumenten
2000 – 2019 Het Utrechts Landschap
2019 – Wonen bij September
Bronnen
Bardet, J.D.M. (1975). Kastelenboek provincie Utrecht. Bussum: De Haan.
Bilsen, Bertrand van (kloosternaam van Theodorus Johannes Cornelis van Bilsen), (1965, aangevuld in 1971). Kroniek van Stoutenburg.
Burgsteden, Lia van (2007). Kasteel Stoutenburg rond 1800: erfenis van Lucia van Lilaar.
Burgsteden, Lia van en Kooiker, Josine, 2008, In de voetsporen van Johan van Oldebarnevelt, wandelen in Stoutenburg.
Het Utrechts Landschap en de Historische Kring Leusden.
Comité 100 jaar Kasteel Stoutenbrug (1988). Kasteel Stoutenburg: van burcht tot ontmoetingscentrum.
Graaff, Gerrit de (2002). De mooiste buitenplaatsen van de Gelderse Vallei. Barneveld: BDU.
Glastra, Marco (2000). Venster op de Vallei. De Bilt: Stichting Het Utrechts Landschap.
Halbertsma, H. (1974). Zeven eeuwen Amersfoort. Amersfoort/Schiedam.
Websites
Kasteleninutrecht.eu (2012). Stoutenburg. Geraadpleegd op 8 januari 2012, via:www.kasteleninutrecht.eu/Stoutenburg.htm
Utrechtslandschap.nl (2012). Heerlijkheid Stoutenburg. Geraadpleegd op 8 januari 2012, via:www.utrechtslandschap.nl/
Utrechtslandschap.nl (2012a). Stoutenburg, Juliusput. Geraadpleegd op 8 januari 2012, via:www.utrechtslandschap.nl
Wikipedia (2012). Landgoed Stoutenburg. Geraadpleegd op 23 janauari 2012, via:https://nl.wikipedia.org/wiki/Landgoed_Stoutenburg
Tekst geschreven door Merit Snoeijer – 2012
Adviezen: Lia van Burgsteden en Krijn van Otterloo