Leusden Toen Jaargang 39 nr.1 – maart 2023

Willem (Bill) de Smalen; 12 ambachten….. geen ongelukken 

door Frans van Loenen

Drie generaties De Smalen
De opkomst van de fotografie in de vorige eeuw is voor Amersfoort en omstreken nauw verbonden met enkele opeenvolgende generaties De Smalen. Op menig dressoir of schoorsteenmantel prijkt een trouwfoto die door Willem (1903) of diens zoon Paul (1939) is geschoten. Om niet te spreken van de talloze families, jongverloofden, baby’s en soldaten wier plechtige moment dankzij hun vakmanschap voor vergetelheid werd behoed. Altijd in een passend en stemmig decor. Tot 1997 was de zaak van Paul de Smalen aan de Kortegracht in Amersfoort een begrip. Echter een belangrijk deel van de geschiedenis van drie generaties De Smalen speelt zich in Leusden af.

De Smalen en Leusden
Niet alleen over foto’s maken gaat het dan, maar over een heel scala aan bezigheden waarmee dit ondernemersgeslacht zich bezighield. Daarover gaat dit verhaal, opgetekend uit de monden van Paul en broer Pim die met graagte vertellen over de onwaarschijnlijke levenswandel van hun vader en grootvader. Grootvader Jacobus Marinus de Smalen dreef begin vorige eeuw een timmerfabriek in Baarn. Rond 1915 verwierf hij de opdracht van de familie Royaards – de Beaufort om „De Grote Hertekop‟ te renoveren. Het jachthuis dat de hoek Arnhemseweg/Lockhorsterweg sierde en eind jaren ‟50 werd gesloopt ten behoeve van de aanleg van de A28 (zie ook Leusden Toen van nov. 2006). Een omvangrijke klus! Voordat hij daaraan begon bouwde hij een opzichterswoning, „De Kleine Hertekop‟, die in 1917 werd voltooid. Deze woning is wél behouden en was de afgelopen Monumentendag nog te bezichtigen. Na de bouw ging hij er met zijn gezin wonen en nam de renovatie van „De Grote Hertekop‟ een aanvang. De familie Royaards gebruikte alleen in de zomer dit chalet als residentie. Daarmee is de wenselijkheid van een „opzichter‟ verklaard.

Schrijven verbeterde versie van zijn Bijbel
Veel continuïteit zat er overigens niet in de werkzaamheden want Marinus had een passie opgevat voor het herschrijven van de bijbel! Aangezien hij sterke twijfels koesterde betreffende het waarheidsgehalte van menige passage vertrok hij op gezette tijden naar het Heilige Land om ter plekke te onderzoeken of een en ander wel juist was weergegeven. Uiteraard was dat naar zijn mening veelal niet het geval en toog hij aan het schrijven van een verbeterde versie die in de kantlijnen van zijn bijbel gestalte kreeg. Een arbeidsintensieve taak, dat laat zich raden! Het was dan ook niet ongewoon dat hij drie á vier maanden wegbleef. Het werk en de inkomsten dreigden dan stil te vallen. Noodgedwongen namen zijn zoons Willem, Co en Frits dan hamer en troffel ter hand om het gezin van zeven monden te blijven voeden. Een curieuze missie had deze Marinus de Smalen die uitgedragen diende te worden. Gevraagd en ongevraagd kon een ieder een exposé krijgen over de correcties die hij in de Schrift had aangebracht en hoe hij tot deze conclusies was gekomen. Hij was immers ter plekke geweest! Een omstandigheid die in die tijd nog door niemand gedeeld werd. Niet iedereen was gecharmeerd van deze uiteenzettingen en in de kerk vertoonde hij zich niet. Na iedere reis waren de kantlijnen van zijn bijbel dichter beschreven.

Vakmannen
Dat zijn zonen op zeer jonge leeftijd het bedrijf draaiende hielden was dus uit nood geboren maar vakmannen werden het wel! Willem (ook wel Bill genoemd) was de snelste dakpannenlegger uit de wijde omtrek wat hem en zijn broer de bijnaam ‟De Dakhazen‟ opleverde. Het was echter van meet af aan duidelijk dat de ontluikende ondernemerszin van „Bill‟ tot meerdere ambachten zou leiden, waarvan de fotografie de belangrijkste zou worden. Willem de Smalen voorzag op zijn 17e in 1920 de enorme vlucht die de fotografie zou gaan nemen. Hij begon de oefenende soldaten op de Leusderheide op de kiek te zetten. Met zijn vriend Manus Scheerder (ook een pionier), die een limonadegazeusefabriek opzette in Amersfoort, ging hij bij de soldaten langs om foto’s aan de man te brengen en limonade en chocola te verkopen. Een gouden combi! Later gingen ze met hetzelfde concept bij de boeren langs om hun waar te slijten. Verder werkte Willem in de moestuin van Huize Den Treek. Ook zorgde hij voor een volle ijskelder die aan de overkant van de weg was gelegen onder een bescheiden „bergje‟ Deze is ook nu nog goed te herkennen tegenover wat nu „Buitenplaats Den Treek‟ heet. Uit de vijver zaagde hij in de winter stukken ijs die in de kelder kennelijk de zomer haalden zonder te smelten. Via deze baantjes raakte Willem bevriend met de families Royaards en Röell (van Huize Schutterhoef). Vermogende lieden die zijn vader en hem vaak van nieuwe bouwopdrachten voorzagen. Tegelijkertijd ging de arbeid in het bedrijf van vader Marinus gewoon door.

Smalenlaantje
Van de familie Röell verwierven ze een strook grond waarop de eerste huizen van de Schutterhoeflaan verrezen nadat de beide Hertekoppen er weer pront bijstonden. Architect Blom, die ook zijn zwager was, tekende voor de ontwerpen. De nummers 5 tot en met 19 vormden de eerste bebouwing van die laan zodat in de volksmond al snel werd gesproken van het „Smalenlaantje‟. Natuurlijk kozen ze er zelf domicilie en nu woont de 12 Leusden Toen nr.4-2007 zoon van Willem, Pim, er nog steeds en zijn andere zoon en opvolger, Paul, tot voor kort. Ondanks voornoemde bouwdrift had Willem inmiddels zijn zinnen gezet op een eigen fotohandel. Die begon hij op bescheiden schaal in Veenendaal op 20-jarige leeftijd. Mevrouw Röell had hem flink aangespoord met de woorden „Jij bent een ondernemer!‟ Dat had ze goed gezien. Dagelijks toog hij op zijn fiets met massieve banden naar Veenendaal. Ook had hij een fotohandel aan huis in respectievelijk beide Hertekoppen. Het timmerwerk en dakpannen leggen verschoof wat naar de achtergrond, maar hij moest het wel blijven doen want vader Marinus had ondanks zijn regelmatige uitstapjes naar het buitenland de wind er goed onder.

Fotozaak
Nadat hij in 1935 was getrouwd begon hij een fotozaak in „Groot Tinnenburg‟ aan de Muurhuizen (zie pagina 15) en later aan de Kortegracht. Het fotoambacht De Grote Hertekop met links de gevelvitrines van ‘ Foto W. de Smalen’. De Arnhemseweg richting Leusbroek ziet er nog tamelijk onverhard uit. Leerde hij van een gevluchte Duitser. Tijdens de oorlog liepen de inkomsten sterk terug. Doch uit het voorgaande mag blijken dat hij niet voor één gat te vangen was. Zo begon hij met zijn zwager Gerrit Valk een sigarenmakerij in het pand. De tabaksteelt namen ze zelf ter hand op een stuk grond dat zij in bezit hadden achter de huizen aan de Schutterhoeflaan. Inmiddels had hij een eigen gezin te onderhouden. Niettemin verleende hij onderduik aan joodse mensen en was er munitie van het verzet in zijn zaak opgeslagen. De NSB hield hem wel in de gaten. Zo werd het voeren van een oranje reclamevlag aan zijn gevel opgevat als een gezagsondermijnende daad. Eenmaal bracht hij een nacht in Kamp Amersfoort door op een beschuldiging die niet meer te achterhalen is. Nadat hij zich had „vrijgekletst‟, net als zijn vader had hij de gave van „het woord‟, schrok hij er niet voor terug een dag later zijn fiets op te eisen die er achtergebleven was. Onverschrokken inderdaad. Ook verhalen zijn zoons van zijn lef toen hij een Duitser wist af te poeieren terwijl het zojuist geslachte varken aan de leer hing in de schuur. De soldaat kwam niet verder dan het tuinpad achter het huis. Na de oorlog kwam de fotografie voor „de gewone man‟ beschikbaar wat een ware bloeiperiode inluidde. Naast de portretfotografie waarin Willem zich specialiseerde, kwam het ontwikkelen en afdrukken van ingeleverde films in opmars. Omliggende plaatsen werden ter plekke bediend via zogenaamde „bestelhuizen‟. Willem de Smalen in zijn winkel in Veenendaal ± 1925. Wekelijks had „Foto de Smalen‟ zitting in Nijkerk, Soest, Scherpenzeel en Woudenberg (Rest. De Poort). Tegen de achtergrond van een passend en altijd stemmig mobiel decor werd de bevolking op de plaat vastgelegd. Ook zoon Paul die in de jaren ‘60, ‘70 en ‘80 de zaak aan de Kortegracht tot verdere bloei bracht, heeft dit nog wel gedaan.

Ondernemer
Willem de Smalen was vooral een man van de praktijk en zag overal mogelijkheden om handel te drijven. De financiële kant liet hij graag aan een ander over. Zich bij de gegeven omstandigheden neerleggen was er niet bij. Zo was de monopoliepositie van Kodak in die tijd hem een doorn in het oog. De firma Dalco in Soestduinen produceerde de films voor Kodak en naast Agfa bestond er geen concurrentie. Het lukte Willem er zijn eigen merk films te laten fabriceren: „PAPIfilm‟ genaamd, vernoemd naar beide zonen Paul en PIm. Hiermee omzeilde hij het monopolie van Kodak en Agfa. Die actie kon de fa. Kodak niet waarderen! Even probeerde de firma hem in te lijven door hem een betrekking aan te bieden. Uiteraard sloeg Willem dat af. Een baas boven zich zou hij bovendien niet verdragen. Midden jaren ‟50 kwam er onder invloed van een economische recessie een sterke emigratiegolf op gang.

Verenigde Staten
In 1954 toog Willem voor vier maanden naar de Verenigde Staten om zijn kas aan te vullen en zich te oriënteren op emigratie. Dat „dollars maken‟ lukte wonderwel; in vier maanden had hij de reissom viervoudig terugverdiend! Wat deed hij dan zoal daar? Wel, de Chevroletfabrieken in Flint in de staat Michigan gaven hem opdracht de hekken te schilderen en onkruidvrij te maken. Geen dagklusje want de omtrek besloeg een lengte van 22 km! De onkruidbestrijding bracht hij tot een goed einde door de verf met het verdelgingsmiddel te mengen. Zelf bedacht! Hij boerde goed en de emigratiewens nam vastere vormen aan. Zo vast dat zoon Paul op zijn 17e de zaak diende over te nemen hoewel hij nog de Handelsschool volgde. Vader ging kwartier maken overzee, maar bedacht zich op het allerlaatste moment en het hele plan ging niet door. Paul heeft daarop in de avonduren alsnog zijn middenstandsdiploma moeten halen. Daarna brak een lange periode aan waarin Willem en zoon Paul samen de zaak bestierden aan de Kortegracht. Op zeker moment hadden zij 13 personeelsleden. In die decennia was „Foto de Smalen‟ met afstand de beste partij om een trouwerij of jubileumfeest vast te leggen. De diensten beperkten zich niet louter tot het foto’s maken. Ze stonden het aanstaande bruidspaar met raad terzijde om alles gladjes te laten verlopen en kweten zich met verve van deze taak. Vele Leusdenaren kunnen dat nog bevestigen. Ook werd Rechts ‘Groot Tinnenburg’ aan de Muurhuizen in Amersfoort ter hoogte van de Kortegracht. Reclameborden van fotohandel W. de Smalen aan de muur. Soms een bijdrage geleverd aan de corsages want leverbaar uit de eigen orchideeënkwekerij.

Caravan
Het koste Willem ook op hogere leeftijd veel moeite het roer uit handen te geven. Gelukkig bezat hij als een van de eerste Leusdenaren een heuse caravan. Het bood zijn zoon de gelegenheid verbouwingen en vernieuwingen door te voeren zodra vader zijn hielen had gelicht voor een lange caravantrip. Overigens was Willem er ook snel bij toen het gemotoriseerde vervoer mogelijk werd, dat spreekt vanzelf. De fonkelende T-Ford ontkwam tijdens de oorlog aan invordering door de bezetter via een slimme schuilplaats in de orchideeënkas, aan het oog onttrokken door groen. Tot zijn 70e bleef Willem actief in de fotozaak die hij van de grond af aan als een ware pionier had opgebouwd. Tot het laatst aan toe bleef hij zijn uitgebreide netwerk te gelde maken. Je bent ondernemer of niet en vóór alles was hij dat. In 1990 overleed hij in zijn huis aan het „Smalenlaantje‟ en kwam een einde aan het leven van een kleurrijke, moedige en flamboyante Leusdenaar: Bill de Smalen