bijgewerkt November 2021
Bronnen:
Leusderkrant | Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed | Vroege Vogels | Volkskrant | NOS | RTL Nieuws
Plots hebben onderzoekers een unieke kans om te zien hoe het klimaat duizenden jaren geleden in Nederland veranderde, dankzij de vondst van 12.900 jaar oude dennen op een landgoed vlak bij Amersfoort. Zulke oude bossen zijn zeldzaam, en dit is nog perfect geconserveerd ook.
Een boom? Van duizenden jaren geleden? Aardwetenschappers Jeroen Schokker van de Geologische Dienst TNO en Ronald van Balen van de Vrije Universiteit Amsterdam geloofden er niks van. Ja, er zat op 2 meter diep wat hout in het veen, maar dat kon toch net zo goed een onlangs afgebroken boomwortel zijn?
Jos Bazelmans, archeoloog bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, hield echter voet bij stuk, en vroeg de mannen die een eindje verderop met hun graafmachines in de weer waren een stuk van het veen voor hem bloot te leggen. Vandaag maakt hij bekend waar dat uiteindelijk toe leidde: de ontdekking van een van de oudste bossen ooit in Nederland gevonden. Wat begon met de vondst van een brokje hout, eindigde met de opgraving van 160 dennenbomen op landgoed Den Treek in Leusden, vlak bij Amersfoort. De langste den is ruim 18 meter, de oudste werd minstens 167 jaar oud – zo blijkt uit de jaarringen die nog altijd zichtbaar zijn.
"Wie de oude bomen in het bos wil bekijken zal van een koude kermis thuiskomen. Op de plek van het oerbos ligt inmiddels een gloednieuw vennetje"
Dat de vondst van het bos bijzonder is, blijkt wel uit het grote aantal onderzoeksinstituten dat zich inmiddels op de bomen heeft gestort. Wetenschappers uit Utrecht, Amsterdam, Amersfoort, Wageningen en Groningen werken aan de analyse en datering van de bomen en aardlagen. De bomen komen dan ook uit een interessante tijd. Ze maakten de inval van de Jonge Dryas mee: de laatste oprisping van de laatste ijstijd, toen de temperatuur in een tamelijk warme periode plotseling opnieuw kelderde.
Over de vraag waarom de temperatuur plotseling daalde, is jarenlang gebakkeleid. De meeste wetenschappers denken dat koud en zoet smeltwater van de Noord-Amerikaanse ijskap in de Atlantische oceaan terechtkwam en daar de warme golfstroom tijdelijk stillegde. Het is een scenario dat zich volgens klimaatonderzoekers tijdens de huidige klimaatopwarming kan herhalen.
"Nu kunnen we voor het eerst voor Nederland heel gedetailleerd de milieueffecten van een snelle en langdurige afkoeling in het klimaat onderzoeken"
Door de boomringen te bestuderen en het hout met de koolstofmethode te dateren, hopen de onderzoekers het klimaat uit deze periode gedetailleerder te kunnen reconstrueren. Dit kan ook helpen om beter inzicht te krijgen in de gevolgen van klimaatverandering in de nabije toekomst.
‘Door de goed geconserveerde boomringen kan deze vondst weleens heel belangrijk worden’, zegt Norbert Kühl, paleobotanicus aan de Universiteit van Bonn, die zelf niet bij de het onderzoek betrokken is. Uit pollenonderzoek is bekend dat er in deze tijd dennenbossen voorkwamen, vertelt hij. ‘Maar boomstammen uit deze tijd zijn zeldzaam.’
Bazelmans kent het landgoed op zijn duimpje. Hij is hardloper en rent er twee keer per week. Toen de eigenaar besloot wat nieuwe natuur te creëren en de graafmachines aan de slag gingen, hield hij de boel goed in de gaten. Want graafwerkzaamheden maken diepe aardlagen zichtbaar en diepe aardlagen zijn de schatkamers van de archeoloog. ‘Eerst was er alleen zand te zien, later kwam er een pikzwart laagje van een paar centimeter dik tevoorschijn’, zegt Bazelmans. Hij herkende het als de laag van Usselo, die ook elders in Nederland te vinden is en het einde van het Allerød markeert: een korte, warme periode aan het einde van de laatste ijstijd. Voor hem was dat het moment om ook de geologen in te seinen die zich met Nederland bezighouden.Op een warme zomerdag in 2016 vonden de mannen de bomen in deze Usselolaag. ‘Toen ik naar huis ging, voelde ik me als een kunsthistoricus die op een rommelmarkt tegen een schilderij van een oude meester was aangelopen’, zegt Bazelmans.
“Deze vondst is een grote verrassing. Nu kunnen we voor het eerst voor Nederland heel gedetailleerd de milieueffecten van een snelle en langdurige afkoeling in het klimaat onderzoeken.”
Inmiddels zijn alle dennen in kaart gebracht en is het laboratoriumonderzoek in volle gang. Toen het oerbos ontstond was Nederland een soort poolwoestijn, die langzaam maar zeker weer begroeid raakte. Het was de tijd van de rendierjagers, weten de onderzoekers, maar van hen zijn geen sporen aangetroffen. Ook botten van dieren ontbreken. ‘Botten lossen op in het zure veen’, verklaart Kees Kasse, aardwetenschapper aan de Vrije Universiteit Amsterdam die meewerkt aan het onderzoek, ’terwijl bomen en planten in zuur juist beter geconserveerd blijven. Denk maar aan een pot augurken.’
Vervolgens brak de Jonge Dryas aan: het tijdsinterval waarin het nog één keer ijzig koud werd, voorafgaand aan de warme periode waar we nu in zitten. Toen de temperatuur plotseling kelderde zijn de bomen waarschijnlijk geveld door de kou, en daarna omgeblazen door een of meer flinke stormen. Kasse: ‘Ongeveer de helft is naar het noordoosten toe gevallen, de andere helft naar het oosten. Dat kan door verschillende zuidwesterstromen geweest zijn, of door één storm waarvan de wind draaide.’ De bomen kwamen terecht in een veenlaag, die vervolgens bedekt raakte onder het zand. Zo waren ze beschermd tegen verrotting en bleven ze bewaard.
De onderzoekers hebben van alle 160 bomen monsters genomen en stukken bewaard. ‘En alles dubbel’, zegt Bazelmans, ‘want er komen vast onderzoekers na ons die er ook aan willen werken.’ Hij schafte twee extra koelkasten aan om het materiaal in op te slaan.
Wie de oude bomen in het bos wil bekijken zal van een koude kermis thuiskomen. Op de plek van het oerbos ligt inmiddels een gloednieuw vennetje. Bazelmans hoopt dat de grondwaterstand tijdens de graafwerkzaamheden niet te veel gezakt is: hij acht de kans groot dat het oerbos veel groter is dan het nu opgegraven deel, en doorloopt onder het landgoed. ‘Als het veen droog komt te staan, rot dat hout in een paar maanden weg.’ Inmiddels is het ruim zeven maanden geleden dat de eerste boom gevonden werd. Bazelmans rent nog altijd zijn rondjes door het bos. ‘Onlangs heeft men de paden opgeknapt’, vertelt hij. ‘Er ligt nieuw zand, met kleine stukjes hout.’ Dat het materiaal niet van ver komt lijkt hem evident.
Een van de oudste oerbossen van Nederland zou dus best versnipperd op de bospaden van Den Treek kunnen liggen.
Geluidsfragmenten uitzending
‘Vroege Vogels NPO Radio 1’
“Het landgoed zal over 5 of 10 jaar vermeld staan in hand- en leerboeken.” Telefonisch laat voorlichter Maaike van Heek weten dat de website van het landgoed na de bekendmaking van de vondst massaal is bezocht.
We zijn niet heel geheimzinnig geweest over de plek, dus wie weet. Maar ik zou het vooral leuk vinden als de plek als aardkundig monument wordt aangewezen en dat het landgoed een geologische wandeling met de plek als eyecatcher op de activiteitenkalender zet. Ik beweer niet dat de vindplaats een unieke plek is, want ik denk dat er meer soortgelijke plekken zijn, maar dit is wel de eerste keer dat het zo goed onderzocht is en daar ligt ook de grootste betekenis. Wat we hebben gevonden is het oudste bos dat ooit door mensen is gezien.
Het onderzoek van het dennenbos is een gemeenschappelijke inspanning van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort (prof.dr. Jos Bazelmans en dr. Hans Huisman), de Universiteit Utrecht (dr. Wim Hoek en prof.dr. Esther Jansma), Vrije Universiteit (prof.dr. Ronald van Balen en dr. Kees Kasse), Universiteit van Amsterdam (dr. Bas van Geel), TNO-Geologische Dienst Nederland, Utrecht (dr. Jeroen Schokker) en Stichting RING, Amersfoort (ing. Petra Doeve Ma). Ouderdomsbepalingen van boomstammen en sedimenten worden uitgevoerd in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen en Wageningen Universiteit.
Landgoed Den Treek-Henschoten en Buijtenhuis Nijkerk B.V hebben het onderzoek mede mogelijk gemaakt.
November 2021
Woensdag 3 november 2021 presenteerde onderzoeker Jos Bazelmans namens de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed de resultaten van het onderzoek naar de spectaculaire vondst van oerbosresten in de bodem van landgoed Den Treek. Het zijn stille getuigen die desalniettemin een duidelijk verhaal vertellen over de klimaatverandering in geologisch perspectief. De studie van de dennen past binnen het onderzoek naar klimaatverandering in het laatste deel van de laatste ijstijd (14.700 tot 11.700 jaar geleden). Deze uitzonderlijke periode vormt voor klimaatonderzoekers een laboratorium voor de bestudering van de effecten van klimaatverandering in onze tijd.