Het ‘ambtenarenmonument’ weer op de plek waar het eigenlijk hoort: vlak naast het gemeentehuis van de Gemeente Leusden.
© Foto: John Spijkerman
LEUSDEN
Eindelijk staat het ‘ambtenarenmonument’ weer op de plek waar het eigenlijk hoort: vlak naast het gemeentehuis van de Gemeente Leusden. Met het kunstwerk en monument eert de gemeente Leusden alle dappere ambtenaren die in oorlogstijd niet onverschillig bleven, maar een systeem bedachten om Joodse en niet-Joodse onderduikers te helpen door hen een andere identiteit te geven. Kunstenaar Reneé van Leusden en de voormalige staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Jacob Kohnstamm ‘heronthulden’ het monument zaterdagmiddag op de nieuwe plek.
Op 29 september 1994 – nog in de tijd van het ‘oude roze gemeentehuis’ – onthulde de toenmalige staatssecretaris Jacob Kohnstamm het ambtenarenmonument, vlakbij de ingang van het toenmalige gemeentehuis. Maar na de bouw van het Huis van Leusden mocht of kon het markante monument van kunstenaar Reneé van Leusden, what’s in a name – niet meer vóór de ingang van het gemeentehuis staan, omdat niets de toegang voor hulpdiensten mocht belemmeren…
Intussen werd in 2019 het ambtenarenmonument weggestopt op het plein bij ‘t Erf. Onopvallend en haast ergens in de obscuriteit. Een beetje zoals de gevaarlijke en geheime werkzaamheden die de Leusdense ambtenaar Karel Brouwer en anderen met hem tijdens de Tweede Wereldoorlog uitvoerden. Samen met zijn vriend Dolph Hendriks bedacht Brouwer het – destijds clandestiene -systeem waardoor de onderduikers een andere identiteit kreeg en zich vrij konden bewegen.
Het ambtenarenmonument is een eerbetoon aan al die ambtenaren die daarmee de deur naar de vrijheid openhielden voor Joodse ( en ook niet-Joodse) onderduikers. Te zien zijn drie menselijke figuren die door een op een kier geopende deur gaan. Het is de deur naar de vrijheid… Niet alleen in Leusden , maar ook elders in het land kreeg het Leusdense systeem navolging. Het verzetswerk van de ambtenaren, ook wel TD-groep (genoemd naar de Tweede Distributiekaart) is relatief onbekend, maar daarom niet minder belangrijk. Op een toelichting vlakbij het monument is te lezen dat hierdoor duizenden Joodse levens zijn gespaard.
En zo stond op een zonnige zaterdagmiddag op 3 mei 2025 het ‘stille ambtenarenverzet’ uit de Tweede Wereldoorlog weer even in de schijnwerpers. En ook waren meer dan dertig jaar na de officiële onthulling oud-staatssecretaris Jacob Kohnstamm en kunstenaar Renée Van Leusden aanwezig bij het Huis van Leusden. De onthullingsplechtigheid vond plaats vóór het monument dat voor de gelegenheid met een wit laken, met rode strik, was afgedekt.
Trots
,,Het is weliswaar geen nationaal monument maar wel een monument met nationale betekentis’’, merkte de Leusdense burgemeester Bouwmeester op. De herplaatsing van het monument in 2019 – niet meer direct vóór het gemeentehuis – ‘deed geen recht aan de betekenis van het monument’, vond de burgemeester. Gelukkig bleken alle belemmeringen uiteindelijk niet onoverkomelijk en zo kon het monument weer op de prominente plaats gezet worden, die het verdient.
Kunstenaar Reneé van Leusden en de voormalige staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Jacob Kohnstamm ‘heronthulden’ het monument zaterdagmiddag op de nieuwe plek.
© Foto: John Spijkerman
Het verhaal achter het monument noemde Bouwmeester ‘indrukwekkend’. ,,Het monument is een herinnering aan de TD-groep. En deze landelijke verzetsgroep van ambtenaren is ontstaan in Leusden en daar mogen we trots op zijn. De groep voorzag onderduikers- vooral Joodse – van een nieuwe identiteit door valse persoonskaarten aan te reiken.’’ Zo werden onder meer de gegevens van (al lang) overleden baby’s gebruikt om identiteiten tot leven te brengen. De ‘lijkjesmethode’ werd dat genoemd… Ook werden gegevens gebruikt van mensen elders in het land, die daar niets vanaf wisten.
De burgemeester vindt het belangrijk dat er ook aandacht is voor ambtenaren die tijdens de Tweede Wereldoorlog niet meewerkten aan de misdaden van de NAZI’s. ,,Daarom dit monument en eren wij die ambtenaren die hun leven waagden, om anderen te redden. Sommigen hebben dat met hun leven moeten bekopen.’’
Onderbelicht
Jacob Kohnstamm die al in 1994 het monument onthulde, toonde zich zeer vereerd om het beeld opnieuw te mogen onthullen. ,,Het stille ambtenarenverzet is ten onrechte heel erg onderbelicht onderdeel van het verzet tegen de bezetters in de Tweede Wereldoorlog’’, sprak Kohnstamm. ,,En dat terwijl het waarschuwen, het weloverwogen wegkijken en traineren van besluitvorming, het sjoemelen en al helemaal het vervalsen van persoonsbewijzen en gegevens van groot belang is geweest voor velen.’’ Kohnstamm merkte op dat het resultaat van het ambtenarenverzet moeilijk precies is vast te stellen, maar dat er grote moed voor vereist was, staat volgens hem vast. En het was niet zonder grote risico’s. ,,Ambtenaren moeten in principe opdrachten van de boven hen geplaatste leidinggevenden opvolgen. Totdat die opdrachten in strijd zijn met recht en rechtvaardigheid. Dat plaatst hen voor een duivels dilemma dat van alle tijden is.’’
Kunstenaar Renée van Leusden die het kunstwerk maakte, zei zaterdagmiddag best wat emotioneel te zijn, nu bijna 31 jaar na de eerste onthulling in 1994. ,,Ik heb het beeld toen gemaakt om eer te bewijzen aan een groep mensen die vaak vergeten wordt. Ambtenaren die weigerden mee te werken, dossiers lieten verdwijnen en die met een druk van een stempel het verschil maakten tussen leven en dood. Zij deden dat niet voor zichzelf, maar voor anderen. En vaak voor onze Joodse medeburgers.’’ De kunstenaar bedankte de gemeente Leusden voor de herplaatsing op deze plek vóór het gemeentehuis.
Terwijl er inmiddels een stevig briesje stond, dat nog vóór de officiële onthulling het laken al even van het beeld blies, volgde even later de officiële onthulling door de oud-staatssecretaris en de kunstenaar. Daarmee was de buitenplechtigheid afgelopen en verhuisden de aanwezigen naar binnen. In de raadzaal van het Huis van Leusden vertelde Ronald Polak, voorzitter van de Historische Kring, daar het persoonlijke een aangrijpende verhaal van zijn vader Samuel Polak die als Josephus Cornelis Goorts in Leusden een nieuwe identiteit kreeg aangemeten. Aan het eind van zijn presentatie was een foto te zien van ‘De Mijlpaal’, het woonhuis van Karel Brouwer, met daarbij de namen van Joodse onderduikers en hun nieuwe namen die hen veilig door de oorlog loodsten.
En zo staat het ambtenarenmonument weer op de prominente plek waar het hoort. Gewoon naast het Huis van Leusden.